رادیکال های آزاد و آنتی اکسید ها

قابل انکار نیست که آنتی‌اکسیدان‌ها برای سلامت شما فوق‌العاده مفید هستند، و این بیش از یک دلیل دارد. فواید آنتی‌اکسیدان‌ها پیرامون توانایی آنها در مبارزه با رادیکال‌های آزاد آسیب‌رسان است. اما آنتی‌اکسیدان دقیقا چه چیزهایی هستند و چگونه عمل می‌کنند؟ هنگامی که این را درک کنید، قطعا پی خواهید برد که آنتی اکسیدان چیست و چه اهمیتی برای بدن‌تان دارد.

درک رادیکال‌های آزاد

وقتی فعل و انفعالات برخی مولکول‌ها با اکسیژن، طی فرآیندی به نام اکسیداسیون، دچار اختلال می‌شود رادیکال‌های آزاد ساخته می‌شود. رادیکال‌های آزاد اتم‌های ناپایداری هستند که برای پایدار کردن خودشان، از سلول‌های دیگر الکترون می‌دزدند و به آنها آسیب می‌زنند. ممکن است بعد از آن، سلول‌های آسیب‌دیده نیز تبدیل به رادیکال‌های آزاد شوند، و منجر به یک زنجیره‌ی واکنش‌های شیمیایی مخرب شوند. به سطح یک سیب بریده‌شده فکر کنید که در حال قهوه‌ای شدن است. زنجیره‌ی واکنش‌های آسیب‌رسان که ناشی از وجود رادیکال‌های آزاد است درست شبیه آن است.

با این حال رادیکال‌های آزاد به‌طور طبیعی تولید می‌شود، چون بخشی از مکانیسم دفاعی بدن است. اگر بدن یک ویروس یا باکتری را شناسایی کند، رادیکال آزاد تولید می‌کند تا آن را از بین ببرد. سپس وقتی ماده‌ی بیگانه از بین رفت، بدن برای خنثی کردن رادیکال‌های آزاد آنتی‌اکسیدان تولید می‌کند.

اما ممکن است تولید رادیکال‌های آزاد به دلایل مختلف از کنترل خارج شود. آلودگی هوا، دود، خوراکی‌های فرآوری‌شده، استرس، و حتی اشعه‌های مضر فرابنفش خورشید همه می‌تواند سبب تولید بیش از حد رادیکال‌های آزاد شود که منجر به استرس اکسیداتیو می‌شود. این‌جا است که اهمیت آنتی‌اکسیدان‌ها مشخص می‌شود.

آنتی‌اکسیدان‌ها در مقابل رادیکال‌های آزاد

آنتی‌اکسیدان‌ها با خنثی کردن اثرات اکسیداسیون، زنجیره‌ی آسیب‌رسان واکنش‌های ناشی از وجود رادیکال‌های آزاد را متوقف می‌کنند، از این رو نام آن را آنتی’ اکسیدان’ (ضد اکسیدان) گذاشته‌اند. آنها بدون هیچ خطری فعل و انفعال انجام می‌دهند و قبل از این‌که رادیکال‌های آزاد آسیب بیش‌تری به سلول‌ها برسانند آنها را خنثی می‌کنند. آنتی‌اکسیدان‌ها برای این کار، الکترون از دست رفته‌ی رادیکال آزاد را به آن می‌دهند، بدون این‌که خودشان تبدیل به رادیکال آزاد شوند.

اکنون مشکل این است که به علت وجود عوامل خارجی که سبب تولید رادیکال‌های آزاد می‌شود، بدن نمی‌تواند به اندازه‌ی کافی آنتی‌اکسیدان تولید کند تا از پس رادیکال‌های آزاد بر بیاید. این عدم توازن، که در آن رادیکال‌های آزاد بیش‌تر از آنتی‌اکسیدانی است که بدن می‌تواند فراهم می‌کند، استرس اکسیداتیو نامیده می‌شود. در این وضعیت استرس اکسیداتیو، آسیب سلولی یا حتی مرگ سلول رخ می‌دهد. استرس اکسیداتیو طولانی می‌تواند فرآیند پیری را سرعت دهد و منجر به بیماری یا حتی سرطان شود. از این رو فقدان آنتی‌اکسیدان باید از طریق رژیم غذایی‌تان جبران شود.

آنتی‌اکسیدان‌ها

آنتی‌اکسیدان منابع و انواع مختلفی دارد اما آنتی‌اکسیدان‌های خوراکی اصلی شامل این موارد است:

• ویتامین c یک آنتی‌اکسیدان محلول در آب است که در مرکبات یافت می‌شود. این ویتامین به ویتامین E کمک می‌کند به شکل فعال خود بازگردد.
• ویتامین E یک آنتی‌اکسیدان محلول در چربی است که مدافع اصلی در برابر اکسیداسیون است. بهتر است با ویتامین C مصرف شود.
• فلاونوئیدها. بسیاری از مواد دیگر وجود دارد که می‌توانند مانند آنتی‌اکسیدان عمل کنند. با مصرف مقدار مناسبی میوه و سبزیجات در هر روز، می‌توانید برای مبارزه با رادیکال‌های آزاد آسیب‌رسان در بدن‌تان به اندازه‌ی کافی آنتی‌اکسیدان داشته‌باشید.

اگر رادیکال‌های آزاد به حال خودشان رها شوند

اگر بدن نتواند خودش آنتی‌اکسیدان تولید کند، رادیکال‌های آزاد می‌توانند به سرعت از کنترل خارج شوند و تمام سلول‌های بدن‌تان را از بین ببرند. بیماری قلبی یکی از اثرات احتمالی استرس اکسیداتیو طولانی است. ویتامین E، آنتی‌اکسیدانی که محلول در چربی است، برای خنثی کردن اکسیداسیون کلسترول ال‌دی‌ای (کلسترول “بد”) فوق‌العاده است. این ویتامین از تشکیل پلاک در عروق جلوگیری می‌کند و میزان فشار خون‌تان را تنظیم، و از این طریق از بیماری‌های قلبی عروقی پیشگیری کند.

هم‌چنین شاید استرس اکسیداتیو منجر آرتروز، بیماری پارکینسون، بیماری آلزایمر، و انواع مختلف سرطان‌ها شود.

رادیکال‌های آزاد می‌توانند فرآیند پیری را نیز سرعت بدهند، که بیش‌ترین نمود آن در پوست است. خطوط عمیق، چین و چروک‌ها، و لکه‌های پیری می‌تواند خیلی زود در دهه‌ی ۲۰ سالگی‌تان پدیدار شود، که علت آن ایجاد رادیکال‌های آزاد، در اثر قرار گرفتن در معرض اشعه‌های مضر فرابنفش خورشید است. برای همین است که استفاده‌ی موضعی از ویتامین E رواج پیدا کرده‌است. ویتامین E می‌تواند آسیب ناشی از اشعه‌های فرابنفش را خنثی کند، اما به خودی خود نمی‌تواند مانند ضدآفتاب عمل کند. از این رو بهتر است هرچه زودتر ویتامین E را در رژیم غذایی‌تان بگنجانید تا رادیکال‌های آزاد را تحت کنترل بگیرید.

دو گروه علل خارجی و داخلی از علل ایجاد استرس اکسیدائی محسوب میشوند:

۱- علل داخلی:

• تغذیه نامناسب
• استرس ( فیزیکی و روانی)
• عمل جراحی
• بیماری قند
• اختلالات متابولیسم چربیها
• افزایش هوموسیستئین خون
• اختلالات مزمن در عمل کلیه ها
• بیماریهای همراه با واکنشهای التهابی
•  

۲- علل خارجی:

• پرتوهای یونیزان و ماوراء بفش
• عوامل زیست محیطی نظیر اوزون و نیتریک اکسید و فلزات سنگین
• نیکوتین و الکل
• برخی از داروها نظیر سیتواستاتیکها (سم سلولی)

همچنین عوامل ژنتیکی نیز میتوانند فعالیت آنزیمهائی را که وظیفه سم زدائی را بعهده دارند، محدود کنند.

مکانیسمهای محافظت کننده از سیستم آنتی اکسیدان:

مکانیسمهای متعددی میتوانند در رابطه با جلوگیری از واکنشهای اکسیدائی و تولید رادیکالهای آزاد مؤثر واقع شوند. بعنوان مثال آنزیمهای گلوتاتیون ردوکتاز/پراکسیداز، کاتالاز و سوپراکسیددیس موتاز از عوامل مؤثر داخلی محسوب میشوند که این وظیفه را بعهده دارد. اما برخی از ویتامینها و عناصر کم نیاز نیز از عوامل خارجی بسیار مهم این سیستم حفاظتی بشمار میروند. آنزیمهای مذکور تحت عنوان Total-antioxidative status قابل اندازه گیری هستند.

• ویتامین C یک ترکیب محلول در آب است که از اثر ضد اکسیداسیون قابل توجهی برخوردار است. این ویتامین در عین حال ویتامین E داخل سلولی را که دارای خواص ضد اکسیداسیون است، احیاء و ترمیم مینماید.
• ویتامین E بعنوان یک آنتی اکسیدان لیپوفیل از اکسیداسیون LDL جلوگیری میکند. LDL – کلسترین اکسید شده یک ریسک قابل توجه در رابطه با تصلب شرائین و پیشرفت آن محسوب میشود. ویتامین E در حقیقت به مجموعه ای از۸ ترکیب مختلف اطلاق میشود که بخصوص اسیدهای چرب اشباع نشده را در مقابل رادیکالهای آزاد محافظت میکنند. ویتامین E از طریق تغذیه وارد بدن شده و بحد وفور در روغن آفتاب گردن و روغن تخم کتان یافت میگردد.

در کنار ویتامین های محلول در آب و در چربی، عناصر کم نیاز نیز نقش مهمی در رابطه با ترکیبات آنتی اکسیدان ایفا میکنند. بخصوص قابلیت ذخیره ویتامینهای محلول در آب بسیار کم است و باید باندازه کافی و مستمر وارد بدن گردند.این مسئله در مورد عناصر کم نیاز که در بدن تولید نمیشوند صادق است.

• سلنیوم (Se) بخصوص در گلبولهای قرمز یافت میشود که بهمراه ویتامین E جدار این سلولها و بطور کلی عموم غشاء های لیپیدی (Lipid membrane) را محافظت میکند. سلنیوم بعلاوه بعنوان محرک سیستم ایمنی و داشتن اثر ضد التهابی برای بدن انسان مورد نیاز است. و بالاخره سلنیوم جهت واکنش گلوتاتیون- پراکسیداز کار برد دارد.
• روی (Zn) برای انسان یک عنصر کم نیاز مهم محسوب میشود که دارای کاربرد های متعدد است. نخست آنکه بعنوان یک گیرنده بسیار فعال از توان مقابله با رادیکالهای آزاد برخوردار است و ثانیآ نقش قابل توجهی در رابطه با تنظیم و عمل سیستم ایمنی ایفا میکند. بعلاوه روی جهت واکنش آنزیم سم زدا یعنی سوپراکسید- دیس موتاز مورد نیاز بدن انسان است.

بیماریهای زیر در رابطه با استرس اکسیدائی مطرح هستند:

• تصلب شرائین یا آرتریو اسکلروز (آهکی شدن دیواره عروق ناشی از LDL – اکسید شده)
• ایجاد سرطان (carcinogenesis)
• آسیب اکسیدائی DNA یا ایجاد نقص در کد ژنتیکی
• بیماریهای التهابی و روماتیسمی
• آرتریت روماتوئید
• اختلال در عمل غده تیروئید
• بیماریهای استحاله ای سیستم عصبی (degenerative) نظیر بیماری آلزهایمر وپارکینزون
• بیماری دیابت
• آب مروارید (cataract) و Macula degeneration